| Anns an toiseach bha saibhreas nan
linn a chaidh seachad (gu h-araid priomh bhaird na 18mh linn), agus,
is docha, dochas gu robh toradh beag air choireiginn ri fhaotainn
anns an linn a bha ri teachd. Ach, an deidh nan iomadh buille a thainig
air na Gaidheil bho latha Chulodair sios tromh na fuadaichean, agus
le Achd Foghluim, ann an 1872, a chaidh as aicheadh gu robh lethid
de ni ri Gaidhlig idir ann, le sgrios an da chogadh mhor ri tighinn
anns an linn seo fhein, 's ann a tha e na chuis iongnaidh gun do dh'eirich
litreachas sam bith as an fhicheadamh linn, gun ghuth air na leugan
iongantach a shoillsich an linn.
Dhan fheadhainn a bha sgriobhadh sa Ghaidhlig
aig toiseach na linne, bha dileab na 19mh linn priseil ann an grunnd
dhoighean, oir bha eachdraidh an ama sin fhathast beo dhaibh, agus
a chuid sgriobhadairean ur anns a chuimhne.
 |
|
Bha
an cliu a choisinn a bhana-Sgiathanach iomraiteach, Mairi Mhor
Nic a Phearsain (1821-1898), mar oranaiche beachdail, ceolar
(cliu a tha air maireachdainn chun an latha an diugh) fhathast
faisg orra aig toiseach na linne. Mhair an doigh anns an do
bhruidhinn i ris a mhor-shluagh, air an cas is am faireachaidhean
fhein, mar bhrosnachadh do bhaird agus do luchd eisdeachd, agus
chan eil a choltas ann gu bheil brigh a saothair dol a chall
a neart.
[Oran Beinn Li] *** |
|
|
|
|
Chan eil teagamh nach tug fein-oideachadh
Uilleim Mhic Dhuin-Leibhe, as Ile, (1808-1870) buaidh air a chuid
bardachd. B'e tailleir a bh'ann, a dh'ionnsaich, gu ire air choireiginn,
Laideann, Greugais, Eabhrais, Frangais agus Cuimris. Nochd an uidh
a bh'aige ann an eachdraidh agus litreachas anns na cuspairean mora,
agus na nosan sgriobhaidh a thagh e. Ach ged nach ann air na duain-mora
a tha sinn a cuimhneachadh, mar fhior obair baird, thug iad gne
eadar-dhealaichte do bhardachd Gaidhlig - ard-amas ann a bhi fiachainn
ri sgial innse, a toirt astigh eachdraidh, laochaileachd agus naiseantachd.
Ged a sgriobh e moran a bha ro bhriarachail, leibideach ann a rannaidheachd
is fuaim airson a bhi na shar bhard, dh'fhag e dan no dha nach teid
a cuimhne. (Gheibhear da leirmheas air a shaothair ameasg na chruinnichear
de rosg Shomhairle Mhic Illeain. 2 )
[Fios chun a Bhard] ***
 |
|
Fhuair
Iain Mac a Ghobhainn (Iain Phadruig), as Iarsiadar, Uige Leodhais
(1848-81), sgoil ann an Oilthigh Dhuin Eideann, ag ionnsachadh
leigheas, gus an do bhualadh e leis a chaitheamh, a thug air
tilleadh air aid a Leodhas. Coltach ris an Ileach, bha uidh
aige ann an eachdraidh agus ann am bardachd Oiseanach, agus
nochd sin anns a bhardachd fhein. Ged a tha a mheadarrachd agus
fhuaimneachadh cho Gaidhealach sa ghabhas, chithear cuideachd
a bhuaidh a bh'aig an eolas a rinn e air bardachdan eile, gu
h-araid bhon Bheurla, anns an doigh a tha e bruidhinn ri cuspair
a dhain13. Mar eisimpleir, chan ann ris an fheadhainn a dh'fhaodadh
a bhi fo bhuaidh Spiorad a Charthannais a tha e bruidhinn ach
ri cuspair an dain fhein...
[Spiorad a Charthannais] *** |
|
|
|
|
Cliathadh
Aig toiseach na ficheadamh linn fhein,
bha comharraidhean ann gu robh an eanchainn Ghaidhlig fhathast beo,
agus a lorg doighean ur air a saoghal a dhealbh. Ged nach tainig
moran dhe na saighdean seo cho faisg air suil na targaid 's a dh'iarradh
sinn, bha iad ann, agus a samhlachadh gu robh iarrtas ann, ameasg
luchd-sgriobhaidh na Gaidhlig, airson sealltainn amach thar an criochan
fhein, ged a bha a chuid bu chothromaiche dhe na chaidh a sgriobhadh
trath san linn fhathast air a dhaingneachadh san t-seann nos.
|
