Aig fìor thoiseach na ficheadamh linn, bha ceithir bliadhna fhathast ri dhol aig a chiad pàipear naidheachd Gàidhlig, a bha steidhichte na stoidhle, gu ìre mhór air nòsan-sgrìobhaidh a "Charaid". Cha b'ann air Gaidhealtachd na h-Albainn a dh'fhoillseachadh am pàipear seo, Mac-Talla, ach ann a Sydney, Eilean Cheap Bhreatainn. Nochd e gach seachdainn airson a chiad naoidh bliadhna bha e dol, agus gach colla-diag anns na trì bliadhna mu dheireadh nhair e. Ged a bha naidheachdan cruaidh buailteach a bhi gann ann a Mac-Talla, bha e na shoidheach-foillseachaidh cudthromach do luchd-sgrìobhaidh aistidhean air eachdraidh, litreachas is eile. Cuideachd, nochd sgialachdan ann bho sgrìobhadairean mar Iain MacCormaig, Iain MacPhàidean agus eile. Marsin, sheas e na dhrochaid eadar an 19mh is an 20mh linn.

Muileach a bh'ann a MacPhàidean, a fhuair cosnadh air an réile ann an Glaschu. Bha eòlas aige air na bha dol air àrd-ùrlaran nan tigh-cluiche aig an àm, gu h-àraid music hall. Bha a bhuil air a chuid sgialachdan, aotrom, gnathasach, le bàrdachd éibhinn is òrain air am filleadh astigh unnta.

Aig toiseach na linne, thàinig laoch eile gu bàrr, an t-Uasal Ruairidh Arascainn is Mhàirr, fear de theaghlaichean móra na dùthcha, a dh'ionnsaich a Ghàidhlig na inbheach. B'e amas an duine seo litreachas na Gàidhlig a thogail chun an aon inbhe ri litreachas mór na Beurla. Airson a rùintean a choilionadh, dh'fhoillsich e irisean is pàipearan naidheachd, nam measg, Guth na Bliadhna (1904-1925), An Sgeulaiche (1909-1911) agus An Ròsarnach, a nochd bho àm gu àm eadar 1917 agus 1930. Nuair a chaidh gearain a dhèanamh mu na bha nochdadh ann an Guth na Bliadhna, gu robh e tuilleadh is doirbh dhan a mhór-shluagh, fhreagair Fear Mhàirr, "Is e cuspair sònraichte an Ràitheachain seo deagh litreachas anns a' chànain Ghàidhlig a chur amach, agus mar an ceudna spiorad fìor thuigseach léirsinneach a thaobh nithean àrda an t-saoghail so a dhùisgeadh anns na Gàidheil air fad. Ma ghabhas so deanamh ann an dòigh a bheir tlachd agus toileachadh do'n mhór-chuid de na Gàidheil, tha sinn toilichte; ach mar toir, tha sinn coma, is gur iad is motha leinn daonnan prionnsapla seach daoine." 'S dòcha gur beag an iongnadh nach do mhair an iris ach bliadhna eile.

B'e aon dhe na sgrìobhadairean sgialachd a bhrosnaich e Iain MacCormaig, a bheireadh amach ceithir chruinneachaidhean de sgialachdan1. B'e MacCormaig a sgrìobh a chiad nobhal Gàidhlig a chaidh fhoillseachadh2. B'ann air eachdraidh na linn a chaidh seachad a bha móran de chuid sgialachdan, agus an nobhal. Ma bha stoidhle nan sgialachd mionaideach, dligheach, a réir coltais chaidh nòsan an nobhal an rathad eile gu tomadachd is faoineas. Chan e leabhar a tha seo a tha buailteach nochdadh air sgeilpichean Waterstones anns a chiad ghreis. Mar a chithear ann an liost a Chomuinn Ghàidhealaich, bha uidh aig MacCormaig ann an dràma cuideachd, le cóig deilbh-cluich air an cunntas.

Cha bhiodh an dàrna nobhal a nochd (ann a 1913), An t-Ogha Mór, le Aonghas MacDhonnchaidh, móran nas tarruingiche do dh'fhoillseachairean an latha 'n diugh, a réir gach iomradh a tha ri fhaotainn mu deidhinn. Steidhichte air diamhaireachdan ameasg nan Seumasach anns an ochdamh linn diag, tha nobhal MhicDhonnchaidh cur thairis le stoidhle.

Agus, ged nach robh na millidhean a sgàin a chiad dà nobhal buaidheil air Cailinn Sgiathanach, a thug Seumas MacLeòid amach ann an 1923, cha robh tuilleadh sa chòir brìgh anns an leabhar seo nas mò.

Aon duine tha cosnadh cliù airson a chuid sgialachdan, seadh, airson aon sgialachd, Lughain Lir, a nochd anns An Ròsarnach ann an 1921, b'e caraid CM Grieve, am Barrach Domhnall Mac na Ceàrdaich, a choisinn cliù na latha airson aistidhean air litreachas agus léirmheasan air leabhraichean. Bha esan cuideachd ri bàrdachd, agus d'fhàg e tri deilbh-cluich air chlàr.3

Feumar tilleadh chun a chléir airson sgrìobhadair a thug bun-stéidh do litreachas na Gàidhlig airson a mhór-chuid dhen chiad leth dhen 20mh linn. B'esan an t-Urramach Domhnall Làman, (no MacLaomainn) a bha na fhear-deasachaidh air roinn Gàidhlig Life and Work, iris na h-Eaglaise Albannaich, bho 1907 gu 1950. Bha esan siùbhlach nàdurra na sgrìobhadh, agus dualach a bhi éibhinn. Thog iomadh cuspair aire, bho nàdur gu daoine àraid mar Dòmhnall nan Damh agus An t-Urramach Theodore Boanerges Pom-Pom, OBE, agus nithean cho eadar-dhealaichte ri "Dùthaich Neònach" agus "Sgoile-shamhraidh Comunn na Sguaibe Uire" Ged nach bu sgialaiche e, bha ròlaist agus macmeanmhain an sgialadair anns na h-aistidhean aige4.

Thogadh a mhórchuid dhe'n fhiosrachadh os cionn, agus grunnd math dhe na leanas bho'n aiste "Gaelic Prose" le Domhnall Iain MacLeòid, anns am faighear iomraidhean air sgrìobhadairean, foillseachairean, irisean agus leabhraichean eile nach eil air an cunntas ann an seo (TGSI 49)

Ged is ann mar fhear-craolaidh is fheàrr a tha cuimhne aig Gàidheil air Fionnlagh Dòmhnallach (Finlay J), 's diach cuimhneachadh gum b'esan, na sgoilear òg, a chiad deasachair air iris a bha gu math buaidheil air mar a leasaicheadh do rosg Gàidhlig an déidh an dàrna cogadh mór. B'iad buill de Chomunn na h-Oigridh aig Sgoil Phortrìgh a dh'fhoillsich an iris seo, An Cabairneach, a thàinig amach airson a chiad uair ann a 1944. Bha blas beòthail gnathasach cainnt an latha fhéin air na sgrìobhaidhean a nochd anns an iris. Leis gum b'e, ann a 1952, Finlay J, còmhla ri Ruairidh MacThómais, a steidhich an ràitheachan Gairm, a tha a dol fhathast gun choltas fannachadh air, chi sinn gu robh achaidhean torrach fosgailte ann far am b'urrainn do luchd-sgrìobhaidh na Gàidhlig am smuaintean a chur, le dùil gu faigheadh iad cothrom abachadh. Bha sgialachd le Fionnlagh Dòmhnallach fhéin, Air Beulaibh an t-Sluaigh, air mar a bha aig nighean minisdeir ri déiligeadh ri bhi ga faighinn fhéin trom, na comharradh gu robh sinn an an saoghal ùr, far am b'urrainn dhan sgrìobhadair a roghainn fhéin de chuspairean a thoirt gu bàrr.

Ann a 1973, thug Gairm amach leabhar neo-àbhaisteach eile. B'è an ùghdar Aonghas Caimbeul (Am Puilean) agus an leabhar, Suathadh ri Iomadh Rudha5. Eachdraidh beatha an sgrìobhadair fhéin a bha ann, bho òige ann a Nis agus air ais gu àois anns an sgìre, ach tha deagh chuibhrionn dhe a toirt dealbh dhuinn air cogadh Hitler, agus beatha làitheil ann an campaichean prìosanaich-cogaidh 'sa Gearmailt. Ann an stoidhle, tha an leabhar a dèanamh pòsadh teann eadar fuirmealachd nan aistidhear bho shean agus cainnt ghnathasach nàdurra a sgìre fhéin.

An deidh an fhuasglaidh a lean an dàrna cogadh, thàinig grunnd sgrìobhadairean sgialachda ùra gu bàrr

Nam measg bha an t-Urramach Cailean T MacCoinnich, minisdear anns an Eaglais Albannach, aig an robh ùidh anns an uirsgeul saidheansail, ameasg nòsan is chuspairean eile, agus Eilidh Watt a dh'amais air pòsadh a dhèanamh eadar creideamh anns an dàrna sealladh agus nòsan sgrìobhaidh a latha fhéin. Ged is ann airson eadartheangachadh de nobhal le Allan Campbell MacLean, Teine Ceann Fòid, is fheàrr a tha daoine buailteach cuimhneachadh air Pòl MacAonghais, bha e na sgrìobhadair dràma, gu h-àraid do réidio, far an robh e na riochdaire son iomadh bliadhna: ach bha e cuideachd air leth comasach anns an sgialachd ghoirid.

Aig deireadh na ficheadamh linn, mar ann am bàrdachd, tha Iain Mac a Ghobhain ameasg nan ainm nach gabh a sheachnadh ann a rosg na Gàidhlig. A réir Dhomhnaill Iain MhicLeòid, "We find the characteristic blend of secularised puritanism and mid twentieth century cynicism - evinced usually in regret at the neglect of spiritual values and a pessimistic outlook on the human condition - which is a characteristic feature of modern Gaelic literature6."

Thug e mach dà chruinneachadh de sgialachdan an toiseach, Bùrn is Aran ann an 1960, briseadh dòchais mar fho-chuspair a ruith tromhpa, agus An Dubh is an Gorm (1963), far an robh beatha nan caractar na bu dorcha buileach. Bhiodh e doirbh a ràdha nach robh buaidh na h-Eaglaise Saoire cur ri dath nan sgialachd, gun i bhi 'g éirigh mar chuspair i fhéin. Tha fiù's ainm an treas cruinneachadh, Maighstirean is Ministearan (1970), a ceangal a bhrìgh ris a chreideamh, agus, ma's ann air "maighstirean" is tràillean" a tha e amach, 's dòcha gu bheil sin na shamhla iomchaidh do chuideiginn a tha sealltainn air a chreideamh bhon taobh amuigh, ach le fìor eòlas a maireachdainn bho àrach air an taobh astigh.

Anns an aon bhliadhna, thug e mach a chiad nobhal sgrìobhte sa Ghàidhlig anns an dàrna leth dhen 20mh linn, Iain ameasg nan Reultan (1970), steidhichte air beatha-smuaint Ghàidheil òig, le caractaran as na comaigean a bhiodh e leughadh, laoich as na seann uirsgeulan Gàidhealach a gluasad ameasg nan eòlach a bha mun cuairt air. Gheibhear càirdeas cuideachd eadar muinntir nan sgial a nochd anns a chruinneachadh An t-Adhar Amairigeanach (1973) agus am fear a thug ainm dhan dàrna nobhal, An t-Aonaran7.

Ged a tha Iain Mac a Ghobhainn ri thomhas mar aon de shàr-sgrìobhadairean na linne, ann an Gàidhlig agus am Beurla, ann am bàrdachd agus rosg, b'e Tormod Caimbeul a thug an nobhal Ghàidhlig gu inbhe àraid le Deireadh an Fhoghair8, sgial steidhichte air baile beag iomallach, anns nach eil ach triùir air fhàgail, seann chàraid agus an seann nàbaidh, agus an cuimhne air a bheatha a dh'fhalbh. Ameasg nan sgrìobhadair ris am faodar coimhead airson buaidh air blas an nobhal, tha Samuel Beckett (ach ag aideachadh dòchais) gu math follaiseach.

Tha e cheart cho fìor gun do chuir Iain Moireach dreach ùr air an sgialachd ghoirid, ann an aon chruinneachadh, An Aghaidh Choimheach9. Mionaideach anns an dòigh anns a bheil iad a sgrùdadh beatha an cuspairean, mar a tha iad a déiligeadh ri cùisean, na tha iad a cumail fallach is a foillseachadh, tha na sgialachdan a tarruing air iomadh nòs agus stoidhle, gu siùbhlach sgileil.

Ameasg sgrìobhadairean eile an latha 'n diugh tha air cur ri stòras na
Gàidhlig, gu h-àraid anns an sgialachd ghoirid, tha Alasdair
Caimbeul, bràthair Thormoid, Maoileas Caimbeul, Mairi NicGumaraid,
Tormod Calum Dòmhnallach agus Iain MacLeoid. Tha Tormod Macilleathain
air a bhi sealltainn gu bheil àite fhathast ann an Gàidhlig airson an
nobhal.